Karakter

Hoewel er diverse geruchten bestaan over het opvliegende karakter van Johann Sebastian Bach en over zijn ongeduld tegenover musici die niet goed speelden, weten we eigenlijk maar heel weinig over de persoon Bach.

We weten waar Johann Sebastian Bach is geboren en wie zijn (veel te vroeg overleden) ouders waren, we weten waar hij heeft gewoond, gestudeerd en gewerkt en we weten dat hij twee keer is getrouwd en dat hij in totaal twintig kinderen heeft gekregen van wie er tien op jonge leeftijd zijn gestorven. Maar verder weten we maar heel weinig over het privéleven van Bach. Dat komt vooral omdat er bijna geen persoonlijke brieven bewaard zijn gebleven. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Wolfgang Amadeus Mozart, die een uitgebreide en levendige correspondentie onderhield met zijn familieleden, zijn er slechts enkele brieven van Bach bekend. En dat zijn dan ook nog voornamelijk formele brieven aan zijn hooggeplaatste opdrachtgevers. Over Bachs eigen gevoelsleven zijn dus geen objectieve bronnen bewaard gebleven.

Harde werker
Bach was in ieder geval ontzettend ijverig, hij heeft zijn hele leven lang altijd heel veel gewerkt. En of hij nu wel of niet doorhad dat zijn eigen talent zeer uitzonderlijk was, in ieder geval was hij voorstander van het credo ‘hard werken is een garantie voor succes’. Als hem gevraagd werd waar hij zijn muzikale successen aan te danken had, dan zei hij: ‘Je komt zo ver als ik door ijverig te zijn en hard te werken.’ Gevraagd naar hoe zijn vader componeerde, antwoordde Carl Philipp Emanuel Bach na lang nadenken: ‘Mein Vater komponierte mit großer Andacht.’

Zelfs als tiener had Bach al honger naar kennis en deed hij veel moeite om zijn doel te bereiken, dat blijkt uit een leuke anekdote uit zijn jeugd die hij later aan zijn eigen kinderen vertelde. Toen de jonge Bach bij zijn oudste broer Johann Christoph in huis woonde wilde hij graag de werken van de grote componisten uit zijn tijd leren kennen, zoals Pachelbel, Reincken en Buxtehude. Zijn broer had een aantal partituren in huis, maar deze lagen opgeborgen in een gesloten traliekast. Misschien vond hij zijn jongere broer nog te jong om deze muziek te bestuderen of was er misschien zelfs sprake van jaloezie en was hij bang dat zijn broertje hem voorbij zou streven? In ieder geval was de jonge Bach niet tegen te houden: ‘Mijn kleine vingers pasten met wat moeite net door het traliewerk. De manuscripten die niet in een boek zaten kon ik oprollen en voorzichtig uit de kast halen. Ik schreef ze over bij het licht van de maan (...). Zo doende schreef ik veel stukken over, tot mijn broer erachter kwam. Hij verbood mij dit nog eens te doen en pakte de overgeschreven stukken van mij af.’ 
Luister naar Jesu, meine Freude om een indruk te krijgen van het talent van de ijverige tiener.

Ruziezoeker
Vaak wordt gesuggereerd dat Bach een opvliegend karakter had en dat hij regelmatig ruzie had. Het beroemdste voorbeeld is de ruzie met de fagottist uit zijn orkest in Arnstadt. Bach was ontevreden over het spel van de fagottist Johann Heinrich Geyersbach, hij zou zijn spel hebben afgekraakt en hem waar iedereen bij was hebben uitgescholden met de woorden ‘Sie sind ein Zippel Fagottist’, wat zoiets als ‘een lul van een fagottist’ betekent. De fagottist was beledigd en toen hij na een bezoek aan de kroeg op straat tevergeefs om Bachs excuses vroeg, gaf hij Bach een stomp, waarop Bach zijn degen trok. Er bestaan verschillende versies over het vervolg van het verhaal, maar in ieder geval moesten de beide jonge heren voor het gerecht komen en kregen ze beiden een reprimande: Bach omdat hij Geyersbach een Zippel Fagottist noemde en Geyersbach omdat hij Bach op straat aanviel.

Portret van Johann Sebastian Bach

Het zou niet Bachs enige conflict in Arnstadt zijn, want hij kreeg ook ruzie met de kerkraad omdat die zijn muziek te ingewikkeld vond en omdat hij zonder toestemming bijna vier maanden in plaats van vier weken in Lübeck was geweest. De boosheid van Bach had alles te maken met zijn frustratie over het muzikale niveau van het orkest in Arnstadt en het onbegrip van de kerkraad voor zijn eigen muzikale ambities. Ook uit andere voorbeelden van latere ruzies van Bach met opdrachtgevers blijkt telkens dat zijn ongeduld te maken had met zijn muzikale ambities. In Leipzig had hij een conflict met de Thomasschule, omdat hij het niet eens was met het aannamebeleid van de scholieren. Bach wilde alleen de muzikaalste jongens aannemen zodat zij zijn muziek op het hoogste niveau zouden kunnen uitvoeren, maar het schoolbestuur nam ook jongens aan die wel goed Latijn konden maar die niet zo muzikaal waren. Samenvattend zouden we kunnen concluderen dat Bach uiterst ambitieus was en dat hij weinig geduld had met minder getalenteerde musici en met opdrachtgevers die zijn muzikale ambities frustreerden.
Luister naar Komm, Jesu, komm om te begrijpen waarom Bach behoefte had aan muzikale leerlingen die goed konden zingen.

Diplomatiek 
Hoewel Bach dus regelmatig conflicten had waar hij zich volop instortte, zijn er ook voorbeelden te noemen die er juist op wijzen dat hij ook heel diplomatiek kon zijn. Zo moest hij in Weimar bijvoorbeeld uiterst behoedzaam en tactvol omgaan met de strijd tussen de oude hertog Willem Ernst (die kinderloos was en die met zijn vrouw in het Gele Slot woonde) en zijn neef Ernst Augustus (die met zijn jongere halfbroer Johann Ernst in het Rode Slot woonde).

Dat de ruziezoeker Bach ook diplomatiek kon zijn, blijkt bijvoorbeeld uit de relaties die hij onderhield met opdrachtgevers die hij zelf in de steek had gelaten omdat hij elders een beter betaalde baan kon krijgen. Toen Bach als organist van Mühlhausen al na een jaar zijn ontslag nam omdat hij aan het hof van Weimar een aantrekkelijkere positie kon krijgen heeft hij dat kennelijk heel omzichtig aangepakt, want na zijn eigen vertrek zou hij nog twee feestcantates schrijven voor vertrekkende raadslieden en bij de geboorte van Bachs eerste kind, zijn dochter Catharina Dorothea Bach, was de pastoor van de kerk uit Mühlhausen de peetvader. Ook met de raadsleden van de stad Halle kwam Bach in conflict in 1714, nadat hij een positie als organist eerst wél en later niét zou aannemen. De raad verweet hem dat hij een spelletje met hen had gespeeld om in Weimar een hoger salaris af te dingen. Kennelijk heeft Bach zijn keuze tóch goed kunnen verantwoorden, want er was uiteindelijk geen sprake van rancune: een paar jaar later nodigde het stadsbestuur Bach uit voor een orgelkeuring en werd hij getrakteerd op een vorstelijk diner.

Huisvader en echtgenoot
Bach spaarde tijd noch moeite om zijn zoons de beste muzikale opvoeding te geven. Net als vroeger in het huis van zijn eigen vader in Eisenach was het huis van Bach in Leipzig een muzikaal centrum van de stad, want er kwamen regelmatig leerlingen en professionele musici in huis. Zijn kinderen hielpen niet alleen met het overschrijven van muziek, ze mochten ook regelmatig optreden als solist, soms zelfs samen met hun vader. Wat ook opmerkelijk is, is de rol van zijn tweede vrouw Anna Magdalena. Zij hielp ook regelmatig met het overschrijven van partituren en partijen en daarnaast maakte ze zelf ook muziek, soms samen met Bach. Dat zij daar tijd voor had en tijd voor kreeg was uniek, want het was natuurlijk ook een hele kunst om het drukke huishouden van het gezin draaiend te houden. Bach was zonder twijfel ontzettend trots op zijn vrouw en zijn kinderen!

Johann Sebastian en Anna Magdalena Bach

Bachs relatie tot het geloof
Bach heeft veel geestelijke muziek geschreven in opdracht van de kerk en deze werken ondertekende hij meestal met Soli Deo Gloria, alleen ter ere van God. Maakt hem dat tot een diepgelovig mens? Dat zullen we waarschijnlijk nooit precies weten. Maar in Bachs tijd stond het leven sowieso veel meer in het teken van religie dan tegenwoordig. Wellicht heeft het geloof hem kunnen helpen bij het verwerken van het verdriet om zijn vroeg gestorven ouders, zijn eerste vrouw Maria Barbara en al zijn overleden kinderen. Het is in ieder geval een feit dat veel van Bachs muziek zeer melancholisch is en vaak ook heel troostrijk. En dat geldt zowel voor de vele prachtige cantates voor de Lutherse kerkdiensten als voor zijn wereldlijke muziek.