Componeren

Bach heeft ontzettend veel mooie muziek geschreven, hij voltooide bijna 1080 werken. Maar wat maakt zijn muziek nu zo bijzonder?

Meerstemmigheid
Bachs composities zijn onder andere zo uniek omdat hij de perfecte beheersing van het contrapunt had. Dat was in Bachs tijd een populaire compositietechniek voor meerstemmige muziek, met vuistregels voor het combineren van verschillende melodische lijnen of stemmen. Volgens het contrapunt moeten de individuele stemmen een volwaardige melodie hebben en soepel verlopen. Maar ook de samenklank (de harmonie) van de verschillende stemmen moet goed zijn.

Bach bracht het idee van meerstemmigheid tot nieuwe hoogten. Hij was niet alleen in staat om complexe meerstemmige muziek met mathematische precisie uit te werken, hij slaagde er ook in om ervoor te zorgen dat die muziek fantastisch klonk. Als hij bijvoorbeeld een ingewikkelde fuga schreef (een compositietechniek waarin meerdere stemmen elkaar beurtelings imiteren) dan was het resultaat niet alleen ontzettend knap, maar ook ontzettend mooi. In zijn laatste onvoltooide compositie Die Kunst der Fuge demonstreert Bach op meesterlijke wijze hoe goed hij fuga’s kon schrijven.

Eerste zeven maten uit 'Die Kunst der Fuge'

Tekstuitbeelding en getallensymboliek
Bach vond het ook heel belangrijk dat tekst en muziek elkaar versterken. Daartoe maakte hij veelvuldig gebruik van de regels van de retorica die hij als gymnasiast al grondig had bestudeerd. Zoals je in een goed betoog aan bepaalde argumentatieregels moest voldoen kon je ook leren hoe een muziekstuk het meest overtuigend zou klinken. Bach kon dat als geen ander. 

Tekstuitbeelding en getallensymboliek waren belangrijke hulpmiddellen in de muzikale retoriek. Een bepaald woord uit de tekst wordt bijvoorbeeld letterlijk verklankt in de muziek, of een bepaald natuurverschijnsel dat in de tekst wordt genoemd wordt heel beeldend verklankt in de muziek.

Het onweer in de Matthäus-Passion in het koraal Sind Blitze, Sind Donner is een beroemd voorbeeld van tekstuitbeelding. Nadat Jezus is verraden door Judas en gevangen wordt genomen, barst de roep om een hevig onweer los. De orkesten en koren spelen en zingen razendsnelle noten als wervelwinden, met daar tussendoor korte, benadrukte klanken (gespeeld door de blazers) als inslaande bliksemschichten en donderklappen. Die noten vormen een dalende lijn, alsof het onheil neerdaalt op aarde.

Fragment ‘Sind Blitze, Sind Donner’ uit de Matthäus-Passion

Een voorbeeld van woordschildering is Bachs uitwerking van het woord ‘Slang’ in de Aria Blute nur uit de Matthäus-Passion. De sopraan zingt op dit woord een slangachtig motief en ook de baslijn kronkelt naar alle kanten.

Fragment 'Blute nur' uit de Matthäus-Passion

Tenslotte nog een voorbeeld uit de Matthäus van getallensymboliek, in het koor over het aanstaande verraad van Jezus door Judas: Herr, bin ich’s?. Dit is het moment dat Jezus met zijn twaalf apostelen bijeen is voor het laatste avondmaal. De woorden ‘Herr, bin ich’s?’ worden elf keer herhaald en geen twaalf keer, want Judas (bas) zingt niet mee.

Koor 'Herr, bin ichs' uit de Matthäus-Passion

Instrumentatie
Instrumentatie was ook een belangrijk hulpmiddel bij het uitbeelden van de tekst en ook in dat opzicht was Bach een genie. De keus van de instrumenten die hij inzet past altijd opvallend goed bij de inhoud van de tekst. Bij grote feesten klinken meestal jubelende trompetten, bij gevoelige aria’s over liefde klinkt vaak een solo viool of fluit en bij stormachtige passages klinken alle instrumenten en zangstemmen samen.

Viola da gamba in de aria 'Komm, süsses Kreuz'

De Matthäus-Passion zit vol met voorbeelden van bijzondere instrumentatie die de tekst versterken. Denk bijvoorbeeld aan de aria Komm, süsses Kreuz, waarin de bassolist zingt over het dragen van het kruis. De viola da gamba speelt een zwaar ritme begeleid door lage instrumenten, zodat de zwaarte van deze last muzikaal gestalte krijgt. Een ander beroemd voorbeeld van effectieve instrumentatie in de Matthäus is de inzet van de strijkers in de Christus-recitatieven; die krijgen allemaal een goddelijk aureool dankzij de klank van de begeleidende strijkers.