Het leven van Bach

Dat Johann Sebastian Bach musicus zou worden lag voor de hand, want hij kwam uit een echte muzikantenfamilie. Maar dat hij zich zou ontwikkelen tot een geniale componist was ook voor zijn familie een verrassing. Hoe groeide hij op, waar studeerde hij en waar heeft hij gewerkt?

De familie Bach uit Thüringen
Johann Sebastian Bach werd geboren in een muzikaal gezin in de Duitse provincie Thüringen. In die tijd werd het muziekleven daar beheerst door één grote familie: de familie Bach. Ze waren overal te vinden als organist, stadspijper, cantor of musicus aan het hof. Een echte muzikantenfamilie dus. Tussen 1600 en 1850 waren er maar liefst honderd familieleden die op de een of andere manier iets met muziek te maken hadden. Onderlinge loyaliteit was een opvallend kenmerk binnen de familie Bach. Niet alleen woonden familieleden het liefst zo dicht mogelijk bij elkaar in de buurt, ze hielpen elkaar ook bij het vinden van een geschikte baan, kinderen gingen vaak in de leer bij een ouder familielid en bij feesten of andere gelegenheden logeerden de familieleden bij elkaar. Vaak werd er dan tot in de late uurtjes gezongen en muziek gemaakt.
Benieuwd hoe zo’n feestelijke avond eruitzag? Deze opname van het Quodlibet geeft een goede impressie.

Stamboom van de familie Bach

Muzikale opvoeding in Eisenach
Met de geboorte van Johann Sebastian in 1685 kreeg de familie Bach er een bijzonder getalenteerd familielid bij, al was dat destijds natuurlijk niet meteen duidelijk. Zijn ouders Johann Ambrosius Bach en Elisabeth Lämmerhirt woonden sinds 1671 in Eisenach. Johann Sebastian was weliswaar het achtste kind, hij groeide op met slechts drie broers en één zus. Zijn oudste broer had hij nooit gekend, die werd maar zes maanden oud, en daarnaast stierven er in 1685 en 1691 nog twee andere oudere broers.

Bachs vader speelde een belangrijke rol in het muziekleven van Eisenach en oom Johann Christoph, de eeneiige tweelingbroer van zijn vader, was organist in de Georgenkirche, de kerk waar Bach is gedoopt. Papa Ambrosius organiseerde als stadspijper concerten aan het hertogelijke hof en in de kerk, hij gaf thuis muzieklessen en hij werd geroemd om zijn virtuoze spel op diverse instrumenten. Het huis van Ambrosius was een centrale ontmoetingsplek voor alle beroepsmusici uit Eisenach. Voor de jonge Johann Sebastian was het een alles bepalende start van zijn muzikale opleiding. Niet alleen omdat hij zelf al vroeg meerdere instrumenten leerde bespelen, maar ook omdat hij thuis de leerlingen en collega's van zijn vader hoorde musiceren.

De Michaeliskirche in Lüneburg

De beste leerling van de klas
Johann Sebastian was pas tien jaar oud toen hij zowel zijn moeder als zijn vader verloor. Als wees woonde hij samen met zijn broer Jacob eerst een tijdje bij zijn oudere broer Johann Christoph, die hem de geheimen van het orgelspel meegaf. Johann Christoph verdiende met zijn baan als organist in Ohrdruf helaas niet genoeg geld om naast zijn gezin ook zijn twee kleine broertjes te kunnen onderhouden.

In 1700 vertrok Johann Sebastian te voet naar Lüneburg, een dorp in het noorden van Duitsland. Als beste leerling van de klas in Ohrdruf had hij een beurs gekregen om zijn middelbare schoolopleiding af te maken aan de Latijnse school in Lüneburg. Dit was een uniek stap voor een telg uit de familie Bach. Volgens de familietraditie had Johann Sebastian als bijna vijftienjarige jongen in de leer moeten gaan bij een beroepsmusicus. Maar zijn oudere broer Johann Christoph begreep kennelijk heel goed hoe belangrijk de Latijnse school was voor zijn jongste broertje, die niet alleen heel muzikaal was, maar die ook heel goed was op school en die wellicht toen al droomde van een universitaire opleiding die hem ook als musicus meer kans zou bieden op een goede baan.

De schooljaren in Lüneburg waren van groot belang voor Bachs ontwikkeling. In deze rijke Hanzestad kreeg hij als leerling van de beroemde Latijnse school niet alleen lessen in bijvoorbeeld Latijn, retorica en wiskunde, hij kreeg ook toegang tot één van de grootste muziekbibliotheken van Duitsland. Hier bestudeerde hij werken van grote componisten als Dietrich Buxtehude, Heinrich Schütz en Johann Adam Reincken. Als koorstudent aan de Michaelisschool was Bach bovendien betrokken bij veel muzikale activiteiten. Niet alleen als koorlid, ook als instrumentalist, en dan vooral als organist. Daarnaast had hij alle klavierinstrumenten van de school tot zijn beschikking en het orgel van de Michaeliskirche, het grootste orgel waar hij ooit op had gespeeld. Vanuit Lüneburg maakte Bach ook enkele reizen naar Hamburg waar hij in contact kwam met de beroemde tachtigjarige organist Reincken.

Benieuwd naar die ontmoeting van Bach en Reincken? Lees dan deze column van Daniël Lohues en bekijk daarna deze video van Leo van Doeselaar over de Fantasie en fuga in g klein, BWV 542.

Johann Sebastian Bach aan het orgel 

Studeren, werken en trouwen
Als Johann Sebastian Bach in 1702 met de beste resultaten zijn school heeft afgerond heeft hij, als eerste in de familie Bach, een gymnasiumdiploma op zak. Helaas was er geen geld voor een universitaire vervolgopleiding. Er zat niets anders op: Bach moest op zoek gaan naar werk. En waar had hij de beste kans om een mooie baan te vinden? In zijn geboortestreek Thüringen natuurlijk.

Bach kreeg zijn eerste vaste aanstelling in Arnstadt, als organist van de Bonifatiuskerk. Hij werd goed betaald en hoefde niet heel veel te doen voor zijn salaris, dus hij had veel tijd over voor zelfstudie. In Arnstadt wist Bach steeds mooiere muziek uit zijn orgel en klavecimbel te toveren.  Als kroon op zijn zelfstudie reisde hij in 1705 naar Lübeck om daar de beroemde organist en componist Buxtehude te ontmoeten. Het kerkbestuur had hem vier weken verlof gegeven, maar Bach zou uiteindelijk ruim drie maanden blijven. Dat zorgde voor ruzie en tumult bij zijn terugkomst in Arnstadt.

Eigenlijk waren Bachs muzikale ambities te groot voor dit stadje, dus het werd tijd voor een nieuwe baan. Gelukkig vond hij snel een nieuwe positie als organist in de Blasiuskirche in Mühlhausen. Mede dankzij zijn salarisverhoging daar en dankzij een erfenis van zijn moeders kant had Bach nu eindelijk genoeg geld om met zijn geliefde achternichtje te trouwen, de zangeres Maria Barbara. Het huwelijk vond plaats op 17 oktober 1707 in het dorpje Dornheim, 60 kilometer ten zuiden van Mühlhausen. Een half jaar later vertrok het echtpaar Bach weer naar Dornheim, dit keer met een muzikaal huwelijkscadeau op zak voor een vriend. 

Enkele voorbeelden van composities die Bach in Mühlhausen heeft geschreven bewijzen dat hij zich niet alleen had ontwikkeld tot een virtuoos organist en orgeldeskundige, maar ook tot een zeer begaafd componist. Luister bijvoorbeeld naar Gottes Zeit ist die allerbeste Zeit, BWV 106 ‘Actus Tragicus’ en naar Aus der Tiefen rufe ich, Herr, zu dir, BWV 131.

Wil je meer weten over het leven van Bach? Lees dan hier verder.