Hohe Messe
BWV 232 uitgevoerd door de Nederlandse Bachvereniging
onder leiding van Jos van Veldhoven
Grote Kerk, Naarden
Achter de muziek
Verhaal
Verhaal
Achtergrondvideo's
Achtergrondvideo's
Teksten
Teksten
Credits
Credits
Bachs testament
Bachs 'Hohe Messe' zou je kunnen zien als een groot Concerto Grosso
Subliem, buitenmaats, allesomvattend… slechts superlatieven volstaan om Bachs Mis in b klein, de ‘Hohe Messe’, te omschrijven. Tussen een ontzagwekkend Kyrie en het juichende laatste Dona nobis pacem klinken negen volslagen unieke aria’s en duetten, veertien imposante ensembledelen voor vier, vijf, zes tot zelfs acht stemmen, een brede waaier aan instrumentale solo’s, een onvoorstelbare afwisseling van stijlen. Onze bewondering is terecht: het was niet voor niets dat Bach in 1748-49 nog enkele highlights uit zijn lange carrière samenbracht. De mis omvat met het Et incarnatus est zelfs zijn allerlaatste bladzijden vocale muziek, pal naast het Crucifixus, een slimme bewerking uit één van Bachs vroegste cantates uit 1714.
Een magnum opus
Er is veel gespeculeerd over de vraag waarom Bach aan het einde van zijn leven een mis samenstelde. Tegenwoordig wordt de ‘Hohe Messe’ meestal gezien als magnum opus op vocaal gebied, vergelijkbaar met andere grote projecten van Bach als Die Kunst der Fuge en de reeks Clavier-Übungen. Bach koos misschien juist wel voor het ordinarium van de mis om veel vrijheid te hebben. Het is een flinke hoeveelheid tekst, en er is niet voorgeschreven wat een aria moet zijn en wat een koordeel. Ook zijn er geen regels over het aantal delen. Bovendien is de mistekst in tegenstelling tot de cantates niet tijdgebonden, maar universeel.
De mis van 1733
Door zijn omvang kon de ‘Hohe Messe’ onmogelijk als geheel in een dienst klinken. Toch is het niet zo dat Bach zijn monumentale creatie nooit live heeft kunnen meemaken, ze klonk alleen door de jaren heen en in stukjes. De meeste onderzoekers gaan er inmiddels vanuit dat Bach zijn mis grotendeels samenstelde uit bestaande muziek, uiteraard vooral uit de cantates. De eerste aanzet voor de complete mis dateert van juli 1733, toen Bach koning August III in Dresden de partijen van een Missa in b klein aanbood. Het was de start van een reeks van vijf zogenaamde ‘lutherse’ missen met alleen Kyrie en Gloria, alle uit de jaren 1730. Terwijl de tekst bij Bach weliswaar iets afweek van de roomse liturgie, was zo’n beperkte miszetting aan het katholieke Dresdener hof vrij gebruikelijk. De vorm sloot bovendien precies aan bij de Dresdener (en dus niet de Leipziger) gewoontes, namelijk een mis in losse nummers zoals in de Napolitaanse stijl van Zelenka. Voor de uitvoering kon Bach een beroep doen op het wereldberoemde hoforkest met sterren als de violist Pisendel, de fluitisten Buffardin en Quantz, en de hoboïst Richter, die elk een mooie solo toebedeeld kregen (respectievelijk Laudamus te, Domine Deus en Qui sedes). Het effect moet overweldigend zijn geweest. Opmerkelijk is bovendien de grote variatie in stijlen: op een onvervalst barok operaduet Christe eleison volgt het tweede Kyrie in streng contrapunt.
Perfecte proporties
Bach stelde de laatste vijf delen van de mis pas samen toen hij het geheel in 1748-49 in partituur noteerde. De architectuur van het Credo is opvallend. Bach veranderde heel bewust op het laatst nog zijn eerste opzet door Et incarnatus est los te maken van het duet Et in unum Dominum. Zo komt hij tot negen delen. De kern van het geloof, dus Jezus’ geboorte als mens, zijn dood en zijn beloftevolle verrijzenis, krijgen in de nieuwe opzet elk een eigen deel centraal in het Credo. Het expecto-tekstfragment zet Bach trouwens tweemaal op muziek: eerst aan het einde van Confiteor heel donker en getormenteerd, alsof de dode in zijn kist ligt te wachten op wat er komt, daarna jubelend wanneer de wederopstanding een feit is. Voor de drie Sanctus-delen leende Bach ook bij zichzelf: hij hergebruikt een Sanctus uit 1724 (in extra feestelijke lutherse diensten werd deze tekst apart gezongen, zonder Osanna en Benedictus), de opening van de cantate Preise dein Glücke uit 1730 voor Osanna, en een onbekend origineel voor de aria Benedictus in de toen zeer up to date ‘empfindsame’ stijl, alsof Bach wilde zeggen dat hij heus nog wel mee was.
Over de uitvoering
Als uitgangspunt voor deze uitvoering probeert Jos van Veldhoven zo weinig mogelijk onderscheid te maken tussen zangers en instrumentalisten – Bach hergebruikt vaak genoeg instrumentale muziek in zijn vocale werken. Ook probeerde hij de ‘klassieke’ koorindeling te vergeten en zich te verplaatsen in de indrukwekkende en rijke traditie waarvan Bach deel uitmaakte. Het resultaat is een ‘nieuwe’ Mis in b klein. Een mis als één groot concerto grosso met veel verschillende luiken. Daarbij liet Jos van Veldhoven zich, ook voor de orkestbezetting trouwens, steeds leiden door de textuur van de partituur.
- BWV
- 232
- Titel
- Mis in b klein
- Bijnaam
- Hohe Messe
- Genre
- Latijnse kerkmuziek
- Jaartal
- 1733/1748-49
- Stad
- Leipzig
- Tekstdichter
- ordinarium van de mis
- Bestemming
- onbekend
- Eerste uitvoering
- niet compleet uitgevoerd tijdens Bachs leven
- Bijzonderheden
- Bach gebruikte voor vrijwel elk deel een eerder geschreven compositie
Achtergrondvideo's
Teksten
Origineel
I MISSA
1. Coro
Kyrie eleison.
2. Duetto (soprano I&II)
Christe eleison.
3. Coro
Kyrie eleison.
4. Coro
Gloria in excelsis Deo.
Et in terra pax hominibus
bonae voluntatis.
5. Aria (soprano II)
Laudamus te, benedicimus te,
adoramus te, glorificamus te.
6. Coro
Gratias agimus tibi
propter magnam gloriam tuam.
7. Duetto (soprano I & tenor)
Domine Deus, rex coelestis,
Deus Pater omnipotens.
Domine Fili unigenite,
Jesu Christe, altissime.
Domine Deus, Agnus Dei,
Filius Patris.
8. Coro
Qui tollis peccata mundi,
miserere nobis.
Qui tollis peccata mundi,
suscipe deprecationem nostram.
9. Aria (alto)
Qui sedes ad dexteram Patris,
miserere nobis.
10. Aria (bass)
Quoniam tu solus sanctus,
tu solus Dominus,
tu solus altissimus,
Jesu Christe.
11. Coro
Cum Sancto Spiritu
in gloria Dei Patris.
Amen.
II SYMBOLUM NICENUM
12. Coro
Credo in unum Deum.
13. Coro
Credo in unum Deum.
Patrem omnipotentem,
factorem caeli et terrae,
visibilium omnium et invisibilium.
14. Duetto (soprano I & alto)
Et in unum Dominum
Jesum Christum,
Filium Dei unigenitum.
Et ex Patre natum
ante omnia saecula.
Deum de Deo,
lumen de lumine,
Deum verum de Deo vero.
Genitum, non factum,
consubstantialem Patri,
per quem omnia facta sunt.
Qui propter nos homines
et propter nostram salutem
descendit de caelis.
15. Coro
Et incarnatus est
de Spiritu Sancto
ex Maria virgine
et homo factus est.
16. Coro
Crucifixus etiam pro nobis,
sub Pontio Pilato
passus et sepultus est.
17. Coro
Et resurrexit tertia die
secundum scripturas.
Et ascendit in caelum,
sedet ad dexteram Patris.
Et iterum venturus est cum gloria
judicare vivos et mortuos,
cujus regni non erit finis.
18. Aria (bass)
Et in Spiritum Sanctum
Dominum et vivificantem,
qui ex Patre Filoque procedit.
Qui cum Patre et Filio simul
adoratur et conglorificatur,
qui locutus est per prophetas.
Et unam sanctam catholicam
et apostolicam ecclesiam.
19. Coro
Confiteor unum baptisma
in remissionem peccatorum.
20. Coro
Et expecto ressurectionem mortuorum,
et vitam venturi saeculi.
Amen.
III SANCTUS
21. Coro
Sanctus, sanctus, sanctus,
Domine Deus Sabaoth.
Pleni sunt caeli et terra
gloria ejus.
IV OSANNA, BENEDICTUS, AGNUS DEI ET DONA NOBIS PACEM
22. Coro
Osanna in excelsis.
23 Aria (tenor)
Benedictus qui venit
in nomine Domini.
Coro
Osanna in excelsis.
24. Aria (alto)
Agnus Dei
qui tollis peccata mundi,
miserere nobis.
25. Coro
Dona nobis pacem.
Vertaling
I MISSA
1. Koor
Heer, ontferm u.
2. Duet
Christus, ontferm u.
3. Koor
Heer, ontferm u.
4. Koor
Ere zij God in den hoge.
En vrede op aarde
voor mensen van goede wil.
5. Aria
Wij prijzen u, wij zegenen u,
wij aanbidden u, wij verheerlijken u.
6. Koor
Wij brengen u dank
voor uw grote heerlijkheid.
7. Duet
Heer God, koning des hemels,
God, almachtige vader.
Heer, eniggeboren zoon,
Jezus Christus, allerhoogste.
Heer God, lam Gods,
zoon van de vader.
8. Koor
Gij die de zonden der wereld draagt,
ontferm u over ons.
Gij die de zonden der wereld draagt,
hoor ons gebed.
9. Aria
Gij die zit aan de rechterhand des vaders,
ontferm u over ons.
10. Aria
Want gij alleen zijt heilig,
gij alleen de heer,
gij alleen de allerhoogste,
Jezus Christus.
11. Koor
Met de heilige geest
in de heerlijkheid van God de vader.
Amen.
II SYMBOLUM NICENUM
12. Koor
Ik geloof in een God.
13. Koor
Ik geloof in een God,
de almachtige vader,
schepper van hemel en aarde,
van alle zichtbare en onzichtbare dingen.
14. Duet
En in een heer,
Jezus Christus,
eniggeboren zoon van God.
Geboren uit de vader
voor alle eeuwen.
God uit God,
licht uit licht,
waarachtig God uit waarachtig God.
Geboren, niet gemaakt,
een van wezen met de vader,
door wie alles gemaakt is.
Die om ons mensen
en om ons heil
is neergedaald uit de hemel.
15. Koor
En hij is vlees geworden
door de heilige geest
uit de maagd Maria
en hij is mens geworden.
16. Koor
Gekruisigd, ook voor ons,
onder Pontius Pilatus
heeft hij geleden en is hij begraven.
17. Koor
En hij is opgestaan op de derde dag
volgens de schriften.
En hij is opgevaren ten hemel
en zit aan de rechterhand van de vader.
En hij zal weerkomen met heerlijkheid
om te oordelen de levenden en de doden
en zijn rijk zal geen einde hebben.
18. Aria
En in de heilige geest,
die heer is en levend maakt,
die uit de vader en de zoon voortkomt.
Die samen met de vader en de zoon
wordt aanbeden en verheerlijkt,
die gesproken heeft door de profeten.
En in een heilige algemene
en apostolische kerk.
19. Koor
Ik belijd een doop
tot vergeving van zonden.
20. Koor
En ik verwacht de opstanding der doden,
en het leven van de tijd die komt.
Amen.
III SANCTUS
21. Koor
Heilig, heilig, heilig,
heer God van de machten.
Vol zijn hemel en aarde
van zijn heerlijkheid.
IV OSANNA, BENEDICTUS, AGNUS DEI ET DONA NOBIS PACEM
22. Koor
Hosanna in den hoge.
23. Aria
Gezegend hij die komt
in de naam des heren.
Koor
Hosanna in den hoge.
24. Aria
Lam Gods
dat de zonden der wereld draagt,
ontferm u over ons.
24. Koor
Geef ons vrede.
Credits
-
- Publicatiedatum
- 9 juni 2017
-
- Opnamedatum
- 15 december 2016
-
- Locatie
- Grote Kerk, Naarden
-
- Dirigent
- Jos van Veldhoven
-
- Sopraan 1
- Hana Blažíková
-
- Sopraan 2
- Anna Reinhold
-
- Alt
- David Erler
-
- Tenor
- Thomas Hobbs
-
- Bas
- Peter Harvey
-
- Ripiënisten sopraan 1
- Marjon Strijk, Lucie Chartin
-
- Ripiënisten sopraan 2
- Hilde Van Ruymbeke, Lauren Armishaw
-
- Ripiënisten alt
- Barnabás Hegyi, Elsbeth Gerritsen
-
- Ripiënisten tenor
- Yves van Handenhove, João Moreira
-
- Ripiënisten bas
- Matthew Baker, Drew Santini
-
- Viool 1
- Shunske Sato, Anneke van Haaften, Annelies van der Vegt
-
- Viool 2
- Sayuri Yamagata, Pieter Affourtit, Paulien Kostense
-
- Altviool
- Staas Swierstra, Yoshiko Morita
-
- Cello
- Lucia Swarts, Barbara Kernig
-
- Contrabas
- Robert Franenberg
-
- Pauken
- Peppie Wiersma
-
- Traverso
- Marten Root, Doretthe Janssens
-
- Hobo
- Martin Stadler, Peter Frankenberg, Yongcheon Shin
-
- Trompet
- Robert Vanryne, Fruzsina Hara, Mark Geelen
-
- Fagot
- Benny Aghassi, Tomasz Wesolowski
-
- Hoorn
- Teunis van der Zwart
-
- Klavecimbel
- Siebe Henstra
-
- Orgel
- Pieter-Jan Belder
-
- Regie en montage
- Simon Aarden
-
- Regieassistent
- Ferenc Soeteman
-
- Muziekopname
- Guido Tichelman, Bastiaan Kuijt, Pim van der Lee
-
- Audiomontage -en mix
- Guido Tichelman
-
- Camera
- Jochem Timmerman, Bart ten Harkel, Martin Struijf, Merijn Vrieling
-
- Licht
- Zen Bloot, Henry Rodgers
-
- Camera-assistent
- Klazina Westra
-
- Set techniek
- Justin Mutsaers
-
- Editor
- Pjotr 's-Gravesande
-
- Datahandling
- Jesper Blok
-
- Projectmanager NEP
- Peter Ribbens
-
- Documentaire
- Onno van Ameijde, Marloes Biermans
-
- Productie concert
- Imke Deters, Marco Meijdam
-
- Productie opname
- Jessie Verbrugh
-
- Met dank aan
- Angela Mast, Marlo Reeders
Ontdek
Help ons All of Bach te voltooien
Een groot deel moet nog opgenomen worden voordat het gehele oeuvre van Bach online staat. Dit redden we niet zonder financiële steun van donateurs. Help ons de muzikale nalatenschap van Bach te voltooien en steun ons met een gift!